یوسف بن محمد توزری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
یوسف بن محمد توزری (
۴۳۳ ـ
۵۱۳ هـ.ق) از علما و فقهای بزرگ قرن پنجم هجری بود.
او در فقه، اصول دین و تصوف به شهرت رسید و اعتقاد عمیقی به کتاب احیاء العلوم غزالی داشت.
وی در شهرهای مختلفی از جمله فاس و سجلماسه سکونت داشت و در کنار تدریس، به نوشتن آثار دینی و علمی نیز پرداخته بود.
از اساتید او به ابوالحسن لخمی اخذ، سقراطیسی و عبدالجلیل ربعی می‌توان اشاره کرد.
ابوعمران موسی بن حماد صنهاجی، ابوعبداللّه محمد بن رمانه مفتی فاس ابوبکر و محمد پسران مخلوف بن خلف اللّه از شاگردان وی بودند.
مهم‌ترین اثر او قصیده‌ای به نام
المنفرجه است که در آن به رفع مشکلات و غم‌ها پرداخته شده و بسیاری از مردم معتقدند این قصیده حاوی اسم اعظم است.
وی در سال ۵۱۳ (هجری قمری) در قلعه بنی حماد درگذشت و برخی نیز سال وفات او را ۵۴۳ (هجری قمری) ذکر کرده‌اند.
ابوالفضل یوسف بن محمد بن یوسف توزری تلمسانیمشهور به ابن نحوی
منسوب به توزر، شهری در افریقیه از اعمال تونس بود. ۱
برخی او را اهل تلمسان در مغرب ۲
و قلعه حماد، قلعه‌ای نزدیک أشیر در مغرب أدنی از اعمال قسطنطنیه، هم دانسته‌اند. ۳
او در سال ۴۳۳ (هجری قمری) ۴
و به گفته الیان سرکیس در ۴۵۳ (هجری قمری) به دنیا آمد. ۵
در شأن توزری غلو و گزافه گویی بسیار دیده می‌شود.
گفته‌اند وی عارف به اصول دین و فقه، صاحب اجتهاد و نظر، عالمی عمل کننده، صالح، مجیب الدعوه و بااخلاق و تقوا بود که به دنیا توجهی نداشت؛ لباس خشن صوفیانه می‌پوشید و هنگام نماز از خود بی خود می‌شد.
وی اعتقاد کاملی به کتاب احیاء العلوم غزالی داشت تا آن‌جا که وقتی فقهای مراکش به سوزاندن آن فتوا دادند، توزری آن را نپذیرفت و حتی خود به نسخه برداری آن روی کرد و در تمام ماه رمضان هر روز یک جزء آن را نوشت تا سی جزء تکمیل شد و درباره این اثر می‌گفت: «کاش کتابی جز این کتاب را در عمرم نمی‌دیدم.» او را به غزالی در علم و عمل تشبیه کرده‌اند. ۶
یوسف بن محمد در شهر فاس سجلماسه سکونت داشت.
بنابر قولی ابن بسام، از رؤسای سجلماسه، وی را به تعلیم علوم ناشناخته متهم نمود و از تدریس او جلوگیری کرد که توزری او را نفرین کرد و به زودی درگذشت.
چنین واقعه‌ای بین او و قاضی فاس، ابن دبوس، هم نقل شده است. ۷
در بیان حسن خلق او گفته‌اند روزی طلبه جوانی به او سلام کرد و جوهر قلمش بر روی لباس توزری که سفید بود ریخت؛ طلبه خجالت زده شد؛ اما توزری گفت می‌خواستم لباسم را رنگ بزنم؛ ولی نمی‌دانستم چه رنگی، حالا فهمیدم به رنگ این جوهر رنگ کنم. ۸
تلمسانی صحیح بخاری را از ابوالحسن لخمی اخذ نمود
و علاوه بر او از استادان دیگری مثل مازری
و ابوزکریا،
سقراطیسی
و عبدالجلیل ربعی نیز بهره‌مند شد. ۹
فقهایی چون ابوعمران موسی بن حماد صنهاجی،
ابوعبداللّه محمد بن رمانه مفتی فاس ابوبکر
و محمد پسران مخلوف بن خلف اللّه نیز از شاگردان وی بودند. ۱۰
گرچه گفته شده تصانیفی داشته است، در منابع تنها از
قصیدة المنفرجه به عنوان اثر او یاد شده است.
اختلافاتی نیز در انتساب این اثر به او وجود دارد.
برخی آن را به ابوالحسن یحیی بن عطار قرشی حافظ هم نسبت داده اند؛ اما گفته شده نسبت این کتاب به ابن نحوی ارجح است. ۱۱
این کتاب شامل ۳۵ بیت است و در اسکندریه در سال
۱۳۰۴ (هجری قمری) چاپ شده است.
تاج الدین سبکی این قصیده را
فتوح بعد الشدة نام نهاده و گفته است در از بین بردن مشکلات و غم‌ها مؤثر می‌باشد و بسیاری از مردم معتقدند این قصیده مشتمل بر اسم اعظم است. ۱۲
شروح بسیاری بر این قصیده نوشته شده است که از جمله آن‌ها عبارت‌اند از:
فتح مفرج الکرب از یحیی بن زکریا مقری،
اللوامع اللهجة باسرار المنفرجه از محمد بن محمد دلجی (م
۹۴۷ هـ.ق)،
الاضواء البهجه فی ابراز دقائق المنفرجه از ابویحیی زکریامحمد انصاری شافعی (م
۹۲۶ هـ.ق)،
الانوار البهجه فی ظهور کنوز المنفرجه از عبدالرحمان بن حسن مقابری شافعی،
الانوار المنبجله فی بسط اسرار المنفرجه از ابوالعباس احمد بن صالح نقاوسی (م
۸۱۰ هـ.ق)،
التحفه البهجه فی تضمین المنفرجه از شیخ ابوالفضل محمد بن احمد بن ایوب دمشقی شافعی (م
۹۰۵ هـ.ق)،
الحکم المندرجه فی شرح المنفرجه،
به زبان ترکی از اسماعیل بن احمد انقروی مولوی (م
۱۰۴۲ هـ.ق). ۱۳
علاوه بر ین شروح، افراد دیگری نیز بر این اثر شرح نوشته‌اند ازجمله احمد بن محمد بن مهدی ابن عجیبه، ۱۴
عبدالسلام الجیز (م
۱۲۶۴ هـ.ق)، ۱۵
ابوالحسن علی بن یوسف (م قرن ۷ هـ.ق)، ۱۶
عبداللّه بن خیرالدین برغموی که شرح ترکی بر این کتاب نگاشت، ۱۷
عبیداللّه بن محمد بن یعقوب بن ملک نیز این اثر را تخمیس کرده است. ۱۸
ابن نحوی در سال ۵۱۳ (هجری قمری) در قلعه بنی حماد درگذشت.
مشهور است قبرش برکاتی دارد. ۱۹
برخی سال وفات او را ۵۴۳ (هجری قمری) ذکر کرده‌اند. ۲۰
(دیگر منابع: )
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «یوسف بن محمد توزری»، ج۴، ص۴۵۷.
پی نوشت ها
۱ ـ معجم البلدان ۲ / ۵۷؛
۱- الکنی و الالقاب ۱ / ۴۲۹.
۲۰- الکنی و الالقاب ۱ / ۴۲۹.
۲ ـ الاعلام ۸ / ۲۴۷.+
۴ ـ الاعلام ۸ / ۲۴۷.+
۱۱- الاعلام ۸ / ۲۴۷.
۱۹ ـ الاعلام ۸ / ۲۴۷.
۱۴ ـ الاعلام ۱ / ۲۴۵.
۳ ـ جندة الاقتباس ۲ / ۵۵۲.
۸ ـ جدوة الاقتباس ۲ / ۵۵۲.
۵ ـ معجم المطبوعات العربیة والمعربه ۱ / ۲۶۶.
۱۶ ـ معجم مطبوعات العربیه ۱ / ۲۶۷.
۲۰ ـ معجم المطبوعات العربیه ۱ / ۲۶۷؛
۶ ـ نیل الابتهاج ۲ / ۳۱۹ ـ ۳۲۳.
۷ ـ نیل الابتهاج ۲ / ۳۱۹ ـ ۳۲۳.
۹ ـ نیل الابتهاج ۲ / ۳۱۹ ـ ۳۲۳.
۱۰ ـ نیل الابتهاج ۲ / ۳۱۹ ـ ۳۲۳.
۱۳ ـ نیل الابتهاج ۲ / ۳۱۹ ـ ۳۲۳.
۱۱ ـ کشف الظنون ۲ / ۱۳۴۶؛
۱۲ ـ کشف الظنون ۲ / ۱۳۴۷.
۱۸ ـ کشف الظنون ۲ / ۱۳۴۷.
۱۵ ـ معجم المؤلفین ۵ / ۲۳۳. کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین،
۱۷ ـ هدیة العارفین ۱ / ۴۷۵. بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین،
دیگر منابع:
معجم مطبوعات العربیه ۱ / ۶۴۶ و ۲ / ۱۹۸۲؛
الاعلام ۸ / ۱۴؛
هدیة العارفین ۲ / ۵۵۱؛
معجم المؤلفین ۶ / ۲۴۷ و ۱۳ / ۳۳۴. کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین،
