مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ (زیارت جامعه)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ.
ترجمه: و معدن رحمت...
«معدن رحمت» یکی از اوصاف امامان معصوم (علیهم‌السّلام) در زیارت جامعه کبیره است. این تعبیر بیانگر آن است که امامان سرچشمه و محل تجلی رحمت الهی در میان بندگان‌اند. در این بخش از زیارت، امامان به عنوان جایگاه مهرورزی و لطف خداوند معرفی شده‌اند. برای تبیین دقیق‌تر این وصف، مفسران و عالمان دینی به بررسی معنای واژه‌ها، اقسام رحمت الهی، و ظهور این رحمت در وجود پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و اهل بیت (علیهم‌السّلام) پرداخته‌اند.
مَعْدِن:
اسم مکان، به معنای مقر، محلّ استقرار، محلّ رویش، کان. «
المعدن: مکان کلّ شیءٍ یکون فیه اصله و مبدؤه».
الرَّحْمَة: بخشندگی (در بارۀ خداوند) و مهربانی (دربارۀ
انسان). «
الرحمة: المغفرة».
«
و فی بنی آدم عند العرب: رقّة القلب و عطفه».
تعبیر
«معدن رحمت» بودن، ویژگی دیگری است که امامان (علیهم‌السّلام) به آن، شناخته می‌شوند. واژۀ
«رحمت» ، در
زبان فارسی، پُرکاربرد است و مفهوم آن، تقریباً برای همه آشکار است. امّا ترکیب
«معدن رحمت» برای امامان، مفهومی دقیق است که در راستای رحمت خداوندی معنا می‌یابد. بنابراین، پیش از آن‌که رحمت امامان را معنا نماییم، اقسام رحمت حق تعالی را از نظر می‌گذرانیم:
جملۀ
«بسم اللّٰه الرّحمن الرّحیم» ، سرآغاز
کتاب وحی است که اقسام رحمت الهی را معرّفی می‌کند: «
رحمان» و «
رحیم». عالمان و مفسّران، در تعریف و تبیین محدودۀ این توصیف، سخن‌ها گفته‌اند که در این مختصر نمی‌گنجد و تنها به بررسی اجمالی آن در این نوشتار می‌پردازیم:
«رحمان» ، صیغۀ مبالغه‌ای است که گستره‌ای فراگیر دارد و تمامیِ آفریدگان را شامل می‌شود و قرآن، از آن، به رحمت عام خداوند، تعبیر می‌کند. چنین رحمتی، همگان را در برمی‌گیرد؛ یعنی همۀ عالمیان در پرتو مهربانی و بخشندگی خداوند، به سر می‌برند و بقای موجودات، به عنایت حق تعالی است. خداوند، رحمت خود را بدون هیچ قید و استثنایی، فراگیر می‌داند و می‌فرماید:
«رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‌ءٍ»،
«بخشایشم، همه چیز را فرا گرفته است».
و از آن‌جا که
ارادۀ الهی، بِالفعل است و میان ارادۀ او و تحقّق آن در خارج، فاصله‌ای نیست، همۀ بندگان به خواست خداوند، در سایۀ رحمت او قرار دارند، و
طمع، در چنین رحمتی است که بندگان را به خواهش از او، ترغیب می‌نماید:
«اللّهُمَّ انّی اسْئَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الّتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ»،
بار خدایا! من به [
حقّ ] رحمتت که همه چیز را در برمی‌گیرد، از تو درخواست می‌کنم.
عنایت الهی،
کافر و گَبْر و تَرسا نمی‌شناسد و از کوچک‌ترین ذرّات هستی نیز غافل نیست.
«رحیم» ، صفت مشبّهه‌ای است که بر ثبات و تداوم رحمت خداوند، دلالت می‌کند و از آن به رحمت خاص، تعبیر می‌کنند، و آن، مهربانی و عنایت ویژه‌ای است که گروهی از بندگان را در برمی‌گیرد و همگان از وصول به آن محروم‌اند. بنابر روایتی،
امام صادق (علیه‌السّلام) در تفسیر «بسم اللّٰه الرّحمن الرّحیم» می‌فرماید:
«الرَّحمٰنُ بِجَمِیعِ خَلقِهِ، وَ الرَّحیٖمُ بِالمُؤمِنِینَ خاصَّةً»،
[
خداوند ] رحمت‌گر به تمامی آفریدگانش است و مهربان، تنها بر
ایمان آورندگان.
رتبۀ رحیم، برتر از رحمان است و همۀ آفریده‌های الهی، از رحمانیّت حق، بهره‌مند هستند؛ ولی دست یازیدن به رحمت ویژۀ حق، پیمودن مراتبی را می‌خواهد که او خواسته است، و اگر صفاتی مانند نیکوکاری، در وجود بندگان رُخ بنماید، در پرتو عنایات ویژه‌ای خواهند بود که ناستودنی است:
(اِنَّ رَحْمَتَ اَللّٰهِ قَرِیبٌ مِنَ اَلْمُحْسِنِینَ)،
«بخشایش خداوند، به نیکوکارانْ نزدیک است».
خداوند، در دیگر
آیات قرآن، رحمت خاص را ویژۀ مؤمنان دانسته و فرموده است:
(وَ کٰانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً)،
«و او نسبت به ایمان آورندگان، مهربان است».
(اِنَّهُ بِهِمْ رَؤُفٌ رَحِیمٌ)،
«او نسبت به آنان، دلسوز و مهربان است».
بنابراین، مؤمنان
نیکوکار، هماره از رحمت ویژۀ حق برخوردارند و در
دنیا و
آخرت، مهربانی و بخشندگی حق تعالی را می‌یابند.
اوصاف حق، در وجود انسان‌های کامل، تجلّی پیدا کرده است و کامل‌ترین انسان‌ها، یعنی وجود مقدّس
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، نماد رحمانیت و رحیمیّت حق در میان بشر شده، تا آن‌جا که «پیامبرِ رحمت»، نامیده شده است. قرآن، در توصیف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌فرماید:
(وَ مٰا اَرْسَلْنٰاکَ اِلاّٰ رَحْمَةً لِلْعٰالَمِینَ)،
«و ما تو را نفرستادیم، مگر رحمتی برای جهانیان».
چنین توصیفی، پیامبر را به عنوان مظهر رحمانیّت خداوند، معرّفی می‌کند که تمامی آسمانیان و زمینیان، از رحمت او برخوردارند.
فرشتگان مقرّب نیز با
رحمت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آرام می‌گیرند. رسول خاتم، پس از نزول آیۀ
(وَ مٰا اَرْسَلْنٰاکَ اِلاّٰ رَحْمَةً لِلْعٰالَمِینَ)،
از
جبرئیل (علیه‌السّلام) پرسید: «آیا این رحمت عام، به تو هم رسیده است؟»
جبرئیل (علیه‌السّلام) پاسخ داد: آری. پیش از آن که آیۀ
(ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی اَلْعَرْشِ مَکِینٍ)،
«نیرومندی که نزد خداوند عرش، گرامی و دارای مکانت و منزلت است»، دربارۀ من نازل شود، از پایان کار بر خود هراسناک بودم و پس از آن، آرام گرفتم.
چه سخن پندآموزی که فرشتۀ مقرّب خدا هم نسبت به فرجام کار خود، بیمناک است! پس چگونه می‌توان خطاهای خویش را نادیده انگاشت و رسیدن آسان به سرای ایمنی را دست یافتنی دانست. زنهار، که حرکتی باید!
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، مظهر رحیمیت خداوند هم هست؛ چرا که در معرّفی او فرموده است:
(لَقَدْ جٰاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ مٰا عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ رَؤُفٌ رَحِیمٌ)،
«هر آینه، برای شما پیامبری از خودتان آمد که به رنج افتادنتان، بر او گران است، به
[هدایت
] شما دل‌بسته است و نسبت به
مؤمنان، دلسوز و مهربان است».
رحمت خداوند، در وجود پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تجلّی کرده است و پیام‌آورِ مهربانی، دلسوزانه، مؤمنان را به سوی خوش‌بختی، ره‌نمون شد و نیک انجامیِ آنان را طلب کرد و
اسلام را بر پایۀ مهرورزی بنا نهاد و فرمود:
«هَلِ الدّینُ الّاالحُبُّ؟»،
آیا
دین، چیزی جز مهرورزی است؟
امامان اهل بیت (علیهم‌السّلام) نیز تمام اوصاف پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را به
ارث برده‌اند و وجودشان از مهرورزی و عشق به بندگان خدا، لبریز است. کدام نوایی، همچون مویۀ
علی (علیه‌السّلام) در درازنای تاریخ، ماندگار شد، آن هنگام که از تعرّض به دارایی‌های زن یهودی، ناله سر داد و فرمود:
«فَلَو انَّ امرَءً مُسلِماً ماتَ مِن بَعدِ هذا اسَفاً ما کانَ بِهِ مَلومَاً بَل کانَ عِندی بِهِ جَدِیرَاً»،
اگر پس از این حادثه، مسلمانی از‌اندوه بمیرد، جای ملامت نیست؛ بلکه در نزد من، شایسته است.
آیا این، جز صفت رحمانیت اوست؟
هدف امامان (علیهم‌السّلام) آن بوده است که صفت‌های رحمان و رحیمی خداوند، در جامعه جریان یابد و عاطفه و
محبّت، نماد فرهنگ جامعۀ اسلامی گردد و زایش چنین فرهنگی، در سخنان و نگاشته‌های اهل بیت (علیهم‌السّلام) هویداست.
امام علی (علیه‌السّلام) در نامه‌ای به
مالک اشتر می‌نویسد:
«وَ اشعِرْ قَلبَکَ الرَّحمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ المَحَبَّةَ لَهُم... فَانَّهُم صِنفانِ: امّا اخٌ لَکَ فِی الدّینِ او نَظِیرٌ لَکَ فِی الخَلقِ»،
«دل خود را آکَنْده از مهر و محبّت و لطف نسبت به مردم گردان ... زیرا که مردم، دو دسته‌اند: یا برادرِ دینی تواند و یا در
آفرینش همانند تو هستند».
علی (علیه‌السّلام)، معدن رحمت حق، ملاک مهرورزی را تنها دین نمی‌داند. در نگاه مولا، هر آفریده‌ای از آن‌جا که آفریدۀ اوست، دوست داشتنی است و باید دانست آنانی که عاطفه و ترحّم در وجودشان ریشۀ استواری ندارد، در سرای آخرت از محبّت حق محروم‌اند، چنانچه از پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده که فرمود:
«مَنْ لَمْ یَرحَم لٰایُرْحَم»،
کسی که
رحم نکند، به او رحم نمی‌شود.
فرهنگ اسلامی، راه برخورد با سرکشان را نیز می‌آموزد و می‌گوید که در برابر آنان، باید محکم و استوار بود. پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که خود
(اَشِدّٰاءُ عَلَی اَلْکُفّٰارِ)،
بود، گردنکشان را تنها بر جای خودشان می‌نشاندْ و هرگز در نبرد، فرمانی نظیر آنچه
کفّار در قطعه قطعه کردن بدن حمزه انجام دادند، صادر نفرمود. پیروان راستین پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز به همۀ آفریده‌های خدا،
عشق می‌ورزند و مهر و محبّت در جودشان، متبلور است و آزارِ هیچ موجودی در نزدشان خوشایند نیست. در مکتبِ اهل بیت (علیهم‌السّلام)، آزار
حیوان نیز پسندیده نیست و هر که حیوانی را بیازارد، دوزخی خواهد بود.
از
امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده که فرمود:
«انَّ امرَاةً عُذِّبَت فی هِرَّةٍ رَبَطَتْها حَتّٰی ماتَتْ عَطَشاً»،
زنی، به سبب آن‌که گربه‌ای را بسته بود تا از تشنگی بمیرد، به
عذاب، گرفتار آمد.
آری! زائر، در هر بار تشّرف به محضر امام معصوم، باید مهربان‌تر از گذشته باز گردد؛ زیرا به قرارگاه رحمت حق، پناه آورده است و برای خود، توشه‌ای گران‌بها گِرد آورده است.
محمدی ری شهری، محمد، تفسیر قرآن ناطق، ص۷۰-۷۶.
