محمد بن محمد فارابی (مقاله دوم)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابونصر محمد بن محمد بن اوزلغ بن طرخان فارابی حکیم ملقب به معلم ثانی حکیم و
فیلسوف معروف است.
او در سال
۲۶۰ هجری در فاراب (اُترار) به دنیا آمد و علوم ابتدایی را در آنجا آموخت.
وی سپس به
ایران و
بغداد رفت و در آنجا منطق
ارسطو را از
ابوبشر متی بن یونس آموخت. پس از مدتی در بغداد و
حرّان، به پژوهش در فلسفه،
ریاضیات و
طب پرداخت و به نگارش شروحی بر آثار ارسطو پرداخت.
فارابی در سفرهایش به
حلب و
دمشق با
سیف الدوله علی بن ابوالیهجاء بن حمدان ارتباط داشت و در سال
۳۳۸ هجری به
مصر سفر کرد.
او در سال
۳۳۹ هجری در دمشق درگذشت و در کنار دمشق به خاک سپرده شد.
فارابی آثار فراوانی در علوم مختلف دارد که شامل کتاب‌هایی در فلسفه،
منطق،
سیاست و
موسیقی است.
برخی از آثار او شامل
آراء اهل المدینه الفاضله،
الاجتماعات المدنیه،
السیاسات المدنیه و کتاب
ارسطوطالیس هستند.
فارابی به گفته برخی به سال ۲۶۰ هجری
در فاراب (اُترار در غرب
سیحون) به دنیا آمد.
او علوم ابتدایی را در آنجا فراگرفت و رهسپار ایران شد و با زبان فارسی آشنا شد.
وی در بغداد با زبان عربی و زبان‌هایی همچون یونانی و لاتینی که زبان زمانش بود، آشنا شد.
فارابی پس از مدتی اقامت در بغداد و فراگرفتن فلسفه، ریاضیات و طب، به حرّان کوچ کرد.
او سپس به بغداد بازگشت و به پژوهش در کتاب‌های ارسطو پرداخت و بر آنها شرح نوشت؛ ازاین رو به
معلم ثانی شهرت یافت.
وی در سفرش به حلب بر سیف الدوله علی بن ابوالیهجاء بن حمدان وارد شد که او را گرامی داشتند. مدتی در آنجا به زی
صوفیان گذراند و روزی به همراه سیف الدوله آهنگ دمشق کرد.
ابونصر به بغداد رفت و به حوزه درس
ابوبشر متی بن یونس راه یافت و منطق ارسطو را از او آموخت.
او پس از بغداد به حرّان رفت و در آنجا بخشی از منطق را از
یوحنّا بن حیلان آموخت.
ابونصر فارابی آثار فراوانی در علوم و فنون گوناگون دارد که عبارت‌اند از:
آراء اهل المدینه الفاضله و المدینه الجاهله، • اتفاق ارسطو و افلاطون فی الجنّ، • الاجتماعات المدنیه، • السیاسات المدنیه، • احصاء الایقاع، • احصاء العلوم، • احصاء القضایا، • کتاب ارسطوطالیس، • اسباب السعاده، • الاشیاء التی تحتاج ان تعلم قبل الفلسفه، • اصناف الاشیاء البسیطه، • کتاب فی اغراض ارسطوطالیس، • اکتساب المقدمات، • الالفاظ و الحروف، • الایقاعات، • الباریمینیاس، • البرهان، • التأثیرات العلویه، • تعلیق ایساغوجی علی فرفوریوس، • التوسط بین ارسطوطالیس و جالینوس، • التوطئة فی المنطق، • الجدل (طوبیقا)، • کتاب فی الجزء، • جوامع السیاسه، • جوامع کتاب النوامیس لارسطوطالیس، • جوامع کتب المنطق، • الجوهر، • الحیز و المقدار، • الحیل و النوامیس، • الخطابه در بیست جلد، • الدعاوی المنسوبة الی ارسطوطالیس فی الفلسفه، • الرّد علی ابن الراوندی فی ادب الجدل، • الرّد علی جالینوس، • الرّد علی الرازی فی العلم الالهی، • الرد علی یحیی النحوی، • الرؤیا، • السبب الی صناعه المنطق، • السعاده الموجوده، • السماع الطبیعی، • شرایط البرهان، • شرایط الیقین، • شروط القیاس، • الشعر و القوافی، • صناعه الکتابه، • دو کتاب کوچک و بزرگ با نام العقل، • العلم الالهی، • عیون المسائل علی رأی ارسطوطالیس، • غرض المقولات، • الفحص المدنی، • کتاب الفرد، • الفصول المسرعة للاجتماعات، • الفصول المنتزعة من الاخبار، • فلسفة افلاطون و ارسطو، • الفلسفتین، • کتاب فی ان حرکه الفلک سرمدیة، • القوّه المتناهیة و غیر المتناهیه، • القیاسات التی تستعمل الموسیقی، • القیاس الصغیر، • الکنایه، • اللغات، • مبادی آراء المدینه الفاضله، • المبادی الانسانیه، • المختصر الاوسط فی القیاس، • مختصر جمع الکتب الکبیر، • المدخل فی المنطق، • المدخل الی الهندسه الوهمیه، • المدینه الفاضله، • ماینبغی ان یتقدم الفلسفه، • المستغلق من کلامه، • المغالطین، • المقاییس، • المقدمات، • المواضع المنتزعة من الجدل، • الموجودات المتغیره، • الموسیقی الکبیر، • النّجوم، • النوامیس، • الواحد و الوحده، • الوحده، • الهوی، • رساله التنبیه علی اسباب السعاده، • رسالة فی قود الجیوش، • رسالة فی ماهیة النفس، • شرح الآثار العلویة لارسطوطالیس، • شرح ایساغوجی لفرفوریس، • شرح باریمینیاس (باری ارمیناس به معنای العبارة فی المنطق) لارسطوطالیس، • شرح البرهان لارسطوطالیس، • شرح الخطابة لارسطوطالیس، • شرح السماء و العالم لارسطوطالیس، • شرح السماع الطبیعی لارسطوطالیس، • شرح صدر کتاب الاخلاق لارسطوطالیس، • شرح العباره لارسطوطالیس، • شرح القیاس لارسطوطالیس، • شرح القیاس، • شرح لباب العباره شرح المجسطی لبطلمیوس، • شرح المستغلق فی المصادره، • شرح المغالطه، • شرح مغاله النفس لاسکندر، • شرح المواضع المستغلقة من کتاب قاطیغوریاس، • شرح نیل السعادات. • اثبات المفارقات الاربعه، • کتاب فی اغراض ارسطوطالیس، • مهج الدعوات، • تعلیق کتاب فی القوّه، • التعلیقات، • التوطئه، • ثمان رسائل، • الجمع بین رای الحکمین، • الثمره المرضیه، • کتاب فی الجن و حال وجودهم، • جوابات اثنتین و اربعین مسئلة حکمیه، • جوامع کتاب نوامیس افلاطون، • جوامع کتب المنطق، • الحروف، • الخطابه در بیست جلد، • الخیل، • الدعاوی القبیلیه، • رسائل الفارابی، • کتاب معانی العقل، • نصوص الکلم، • مسائل الفلسفیه و اجوبتها، • اثبات المفارقات، • رسالة فی الحروف، • زبده الاعمال، • السعاده الموجوده، • شرح بارى إرميناس، • شرح رسالة زیتون الاوّل، • شرح المقولات، • النصوص، • رسالة في العقل، • عيون المسائل على رأي أرسطاطاليس، • عیون المسائل فی المنطق و مبادی الفلسفه، • الفحص، • الفحص المدنی، • رسالة فی الفراسه، • الفصول المنتزعة من الاخبار، • فصول من المنطق، • فضیله العلوم و الصناعات، • الفلسفه، • الفلسفة و سبب وجودها، • کتاب فی القوه، • القياسات، • القياس الصغير، • القیاس الاوسط، • القیاس الکبیر، • کلام جمعه من اقاویل النبی (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله)، • کلام فی اسم الفلسفه، • کلام فی اعضاء الحیوان، • كلام في الشعر والقوافي، • الملّة و الفقه المدنی، • کیف یستوی الذین یعلمون و الذین لایعلمون، • مبادی الفلسفه القدیمه، • المختصر فی القیاس، • المدخل إلى الموسيقى، • المدخل الهندسیه، • کتاب فی علم المزاج، • المسائل الحکمیه، • مقالة فی اثبات المفارقات، • المفارقات و النفوس، • مقالة فی بیان اغراض الحکیم فی مقالاته فی کتاب ما بعد الطبیعه، • مقالة فی العقل، • رسالة فی موسیقی، • الناشرات العلویه، • النکت فیما یصحّ و ما لایصحّ من احکام النجوم، • کتاب الهدی، • شرح انولوطیقا، • تفسیر ریطوریقا، • شرح انورقطیقا، • تفسیر قاطیغورس، • مختصر کتاب الجدل، • شرح المقولات، • تفسیر کتاب سریطوریقا، • تفسیر کتاب الجدل، • کتاب اکتساب المقدمات، • اصناف اشیاء البسیطه. • تفسیر طوبیقا، • کتاب اَنولوطیقا (البرهان) الثانی، • شرح انولوطیقا الثانی، • المختصر فی طوبیقا، • کتاب اروطوریقا، • سوفسطیقا علی جهه الجوامع، • مراتب العلوم، • القیاس قاطیغوریاس. • کتاب خلاصة الحقایق. • الفصوص، • المدخل الی صناعه الموسیقی، • الآداب الملوکیه، • ابطال النجوم، • مبادی الموجودات، • اغراض ما بعد الطبیعه. • التعلیم الثانی و السیره الفاضله . روشن است که برخی از آثار فارابی در منابع گوناگون، با عنوان و نام‌های مختلف آمده‌اند و در این فهرست نیز مواردی تکرار شده‌اند، اما ـ برای احتیاط ـ از حذف موارد احتمالی خودداری شد.
محمد فارابی به سال ۳۳۸ هجری سفری به مصر کرد که پس از بازگشت از مصر، در دمشق به سال ۳۳۹ هجری از دنیا رفت.
سیف الدوله به همراه پانزده نفر از خواص بر او نماز گزاردند و او را در کنار دمشق و بیرون باب الصغیر به خاک سپردند.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد ـ فارابی»، ج ۲، ص ۴۱۷.
