محمد بن محمد فارابی
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
ابونصر محمد بن محمد بن اوزلغ بن طرخان فارابی حکیم ملقب به معلم ثانی (
۲۶۰-
۳۳۹ق)
حکیم و
فیلسوف معروفی است که به "معلم ثانی" مشهور است. او در سال ۲۶۰ هجری در فاراب (اُترار) به دنیا آمد و علوم ابتدایی را در آنجا آموخت. سپس به
ایران و
بغداد رفت و در آنجا منطق
ارسطو را از
ابوبشر متی بن یونس آموخت. پس از مدتی در بغداد و
حرّان، به پژوهش در فلسفه،
ریاضیات و
طب پرداخت و به نگارش شروحی بر آثار ارسطو پرداخت.
فارابی در سفرهایش به
حلب و
دمشق با
سیف الدوله علی بن ابوالیهجاء بن حمدان ارتباط داشت و در سال
۳۳۸ هجری به
مصر سفر کرد. او در سال ۳۳۹ هجری در دمشق درگذشت و در کنار دمشق به خاک سپرده شد.
فارابی آثار فراوانی در علوم مختلف دارد که شامل کتابهایی در فلسفه،
منطق،
سیاست و
موسیقی است. برخی از آثار او شامل
آراء اهل المدینه الفاضله،
الاجتماعات المدنیه،
السیاسات المدنیه و کتاب
ارسطوطالیس هستند.
این آثار در منابع مختلف با عناوین متفاوتی ذکر شده‌اند و برخی از آنها ممکن است تکراری باشند.
فارابی به گفته برخی به سال ۲۶۰ هجری۱ در فاراب (اُترار در غرب
سیحون) به دنیا آمد. ۲
علوم ابتدایی را در آنجا فراگرفت و رهسپار ایران شد و با زبان فارسی آشنا شد. ۲
در بغداد با زبان عربی و زبان هایی همچون یونانی و لاتینی که زبان زمانش بود، آشنا شد.۲
او پس از مدتی اقامت در بغداد و فراگرفتن فلسفه، ریاضیات و طب، به حرّان کوچ کرد. ۲
سپس به بغداد بازگشت و به پژوهش در کتاب های ارسطو پرداخت و بر آنها شرح نوشت؛ ازاین رو به
معلم ثانی شهرت یافت.۲
در سفرش به حلب بر سیف الدوله علی بن ابوالیهجاء بن حمدان وارد شد که او را گرامی داشتند. مدتی در آنجا به زی
صوفیان گذراند و روزی به همراه سیف الدوله آهنگ دمشق کرد.۲
ابونصر به بغداد رفت و به حوزه درس
ابوبشر متی بن یونس راه یافت. منطق ارسطو را از او آموخت.۱
پس از بغداد به حرّان رفت و در آنجا بخشی از منطق را از
یوحنّا بن حیلان آموخت۲
ابونصر فارابی آثار فراوانی در علوم و فنون گوناگون دارد که عبارت اند از:
آراء اهل المدینه الفاضله والمدینه الجاهله، • اتفاق ارسطو وافلاطون فی الجنّ، • الاجتماعات المدنیه، • السیاسات المدنیه، • احصاءالایقاع، • احصاءالعلوم، • احصاءالقضایا، • کتاب ارسطوطالیس، • اسباب السعاده، • الاشیاء التی تحتاج ان تعلم قبل الفلسفه، • اصناف الاشیاءالبسیطه، • کتاب فی اغراض ارسطوطالیس، • اکتساب المقدمات، • الالفاظ والحروف، • الایقاعات، • الباریمینیاس، • البرهان، • التأثیرات العلویه، • تعلیق ایساغوجی علی فرفوریوس، • التوسط بین ارسطوطالیس وجالینوس، • التوطئة فی المنطق، • الجدل (طوبیقا)، • کتاب فی الجزء، • جوامع السیاسه، • جوامع کتاب النوامیس لارسطوطالیس، • جوامع کتب المنطق، • الجوهر، • الحیز والمقدار، • الحیل والنوامیس، • الخطابه در بیست جلد، • الدعاوی المنسوبة الی ارسطوطالیس فی الفلسفه، • الرّد علی ابن الراوندی فی ادب الجدل، • الرّد علی جالینوس، • الرّد علی الرازی فی العلم الالهی، • الرد علی یحیی النحوی، • الرؤیا، • السبب الی صناعه المنطق، • السعاده الموجوده، • السماع الطبیعی، • شرایط البرهان، • شرایط الیقین، • شروط القیاس، • الشعر والقوافی، • صناعه الکتابه، • دو کتاب کوچک و بزرگ با نام العقل، • العلم الالهی، • عیون المسائل علی رأی ارسطوطالیس، • غرض المقولات، • الفحص المدنی، • کتاب الفرد، • الفصول المسرعة للاجتماعات، • الفصول المنتزعة من الاخبار، • فلسفة افلاطون و ارسطو، • الفلسفتین، • کتاب فی ان حرکه الفلک سرمدیة، • القوّه المتناهیة و غیرالمتناهیه، • القیاسات التی تستعمل الموسیقی، • القیاس الصغیر، • الکنایه، • اللغات، • مبادی آراء المدینه الفاضله، • المبادی الانسانیه، • المختصرالاوسط فی القیاس، • مختصر جمع الکتب الکبیر، • المدخل فی المنطق، • المدخل الی الهندسه الوهمیه، • المدینه الفاضله، • ماینبغی ان یتقدم الفلسفه، • المستغلق من کلامه، • المغالطین، • المقاییس، • المقدمات، • المواضع المنتزعة من الجدل، • الموجودات المتغیره، • الموسیقی الکبیر، • النّجوم، • النوامیس، • الواحد والوحده، • الوحده، • الهوی، • رساله التنبیه علی اسباب السعاده، • رسالة فی قود الجیوش، • رسالة فی ماهیة النفس، • شرح الآثارالعلویة لارسطوطالیس، • شرح ایساغوجی لفرفوریس، • شرح باریمینیاس (باری ارمیناس به معنای العبارة فی المنطق) لارسطوطالیس، • شرح البرهان لارسطوطالیس، • شرح الخطابة لارسطوطالیس، • شرح السماء والعالم لارسطوطالیس، • شرح السماع الطبیعی لارسطوطالیس، • شرح صدر کتاب الاخلاق لارسطوطالیس، • شرح العباره لارسطوطالیس، • شرح القیاس لارسطوطالیس، • شرح القیاس، • شرح لباب العباره شرح المجسطی لبطلمیوس، • شرح المستغلق فی المصادره، • شرح المغالطه، • شرح مغاله النفس لاسکندر، • شرح المواضع المستغلقة من کتاب قاطیغوریاس، • شرح نیل السعادات. ۳
• کتاب فی علم المزاج، • المسائل الحکمیه، • المدخل الهندسیه، • المختصرالقیاس (الصغیر)، • کتاب معانی العقل، • رسائل الفارابی، • نصوص الکلم، • مسائل الفلسفیه واجوبتها، • جوامع کتاب نوامیس افلاطون، • جوابات اثنتین و اربعین مسئلة حکمیه، • ثمان رسائل، • کتاب فی الجن وحال وجودهم، • الجمع بین رای الحکمین، • الثمره المرضیه، • الخیل، • الدعاوی القبیلیه، • کلام جمعه من اقاویل النبی صلی الله علیه و آله، • الملّة والفقه المدنی، • کیف یستوی الذین یعلمون والذین لایعلمون، • کلام فی اسم الفلسفه، • کلام فی اعضاء الحیوان، • الفحص، • الفحص المدنی، • رسالة فی الفراسه، • فصول من المنطق، • فضیله العلوم والصناعات، • الفلسفه، • الفلسفة وسبب وجودها، • الحروف، • التوطئه، • التعلیقات، • تعلیق کتاب فی القوّه، • اثبات المفارقات، • زبده الاعمال، • السعاده الموجوده، • شرح رسالة زیتون الاوّل، • شرح المقولات، • رساله الفارابی، • عیون المسائل فی المنطق ومبادی الفلسفه، • القیاس الاوسط، • القیاس الکبیر، • کتاب فی القوه، • مبادی الفلسفه القدیمه، • مقالة فی اثبات المفارقات، • مقالة فی بیان اغراض الحکیم فی مقالاته فی کتاب مابعدالطبیعه، • المفارقات والنفوس، • رسالة فی موسیقیا، • النکت فیما یصحّ ومالایصحّ من احکام النجوم، • الناشرات العلویه، • کتاب الهدی، • اثبات المفارقات الاربعه، • مجموعة رسائل، • مهج الدعوات، • النصوص، • کتاب الخطابه، • مقالة فی العقل. ۴
• شرح انولوطیقا، • تفسیر ریطوریقا، • شرح انورقطیقا، • تفسیر قاطیغورس، • مختصر کتاب الجدل، • شرح المقولات، • تفسیر کتاب سریطوریقا، • تفسیر کتاب الجدل، • کتاب اکتساب المقدمات، • اصناف اشیاءالبسیطه. ۵
• تفسیر طوبیقا، • کتاب اَنولوطیقا (البرهان) الثانی، • شرح انولوطیقا الثانی، • المختصر فی طوبیقا، • کتاب اروطوریقا، • سوفسطیقا علی جهه الجوامع، • مراتب العلوم، • القیاس قاطیغوریاس. ۶
• کتاب خلاصة الحقایق. ۷
• الفصوص، • المدخل الی صناعه الموسیقی، • الآداب الملوکیه، • ابطال النجوم، • مبادی الموجودات، • اغراض مابعدالطبیعه. ۸
• التعلیم الثانی والسیره الفاضله. ۹
روشن است که برخی از آثار فارابی در منابع گوناگون، با عنوان و نام های مختلف آمده اند و در این فهرست نیز مواردی تکرار شده اند، اما ـ برای احتیاط ـ از حذف موارد احتمالی خودداری شد.
ابونصر به سال ۳۳۸ هجری سفری به مصر کرد که پس از بازگشت از مصر، در دمشق به سال ۳۳۹ هجری از دنیا رفت.۲
سیف الدوله به همراه پانزده نفر از خواص بر او نماز گزاردند و او را در کنار دمشق و بیرون باب الصغیر به خاک سپردند. ۲
(دیگر منابع: )
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد ـ فارابی»، ج ۲، ص ۴۱۷.
