اختلاف فقها (فقه سیاسی)
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
إختلاف الفقها
إختلاف الفقها، عنوان شاخه‌اى از علم فقه است كه در آن به مقايسۀ آراى فقيهان پرداخته مى‌شود. در سخن از پيشينۀ اختلاف الفقها، بايد سرآغاز آن را با پيدايش رأى و نظر در فقه همزمان دانست. برپايۀ اشارات موجود در منابع، پاره‌اى از موضوعات فقهى وجود داشته كه ميان صحابه مورد بحث و اختلاف نظر بوده است؛ گاه اين اختلاف نظر به دو گروه از اصحاب، چون مهاجرين و انصار يا حجازيان و عراقيان باز مى‌گشته است. از آن ميان، محمد بن ادريس شافعى، اختلاف آراى منتسب به دو تن از فقيهان بزرگ صحابه: امام على (ع) و ابن مسعود را در كتابى گردآورده است. به طور كلى اختلاف‌هاى فقهى ميان صحابه و پس از آنان تابعين، در برخى از آثار تأليف شده در موضوع اختلاف الفقها، چون الاشراف ابن منذر و الخلاف طوسى بازتاب يافته است.
با دور شدن از عصر پيامبر (ص)، به موازات گسترش دامنۀ اختلاف آراى ميان تابعين و فقيهان سرزمين‌هاى گوناگون، روش هايى نيز در برخورد با اين اختلافات پيشنهاد مى‌شد؛ روش‌هايى كه در طيفى وسيع، از تخيير در انتخاب يكى از دو يا چند قول، تا سختگيرى بر حذف ساير اقوال و يافتن يك قول مصيب را در بر مى‌گرفت. در برابر نگرش بدبينانه از سوى نقادان «رأى» نسبت به اختلاف آراى فقيهان، يك نگرش خوشبينانه در اين باره غالب بود؛ اين تفكر در قالب احاديثى به نقل از صحابيانى چون عمرو بن عاص و ابو هريره از زبان پيامبر (ص) در نيمۀ دوم سدۀ ۱ قمرى رواج داشت كه اگر فقيهى اجتهاد كند، حتى در صورت خطا كردن، سزاوار پاداش الهى خواهد بود. در همين زمينه حديث ديگرى نيز - دست‌كم در سده ۲ قمرى - بر سر زبان‌ها بود كه برپايۀ آن اختلاف امت پيامبر (ص) (يا اصحاب آن حضرت) رحمتى الهى پنداشته مى‌شد. در تفسير اين حديث، چنين مى‌گفتند كه اتفاق آراى فقيهان، مردم را در تنگنا قرار مى‌دهد و اختلاف آنان گونه‌اى از توسع را براى مكلفان ايجاد مى‌كند. در منابع امامى، با وجود تأييد اصل حديث، چنين تفسيرى از آن به‌شدت محكوم شده است.
بدون سخن از متن حديث «اختلاف امتى رحمة»، شواهد نشان از آن دارند كه تفكر ارائه‌شده در آن، در اواخر سدۀ ۱ قمرى از جايگاه ويژه‌اى برخوردار بوده است؛ چه آن هنگام كه برخى نگرانى خود را از تشتت آراى فقيهان بيان داشتند و از خليفۀ فقيه عمر بن عبدالعزيز درخواستند تا مردم را بر مذهبى واحد گرد آورد، او از اين امر ناخرسند بود و با نامه‌هايى كه به سرزمين‌هاى مختلف ارسال داشت، اختلاف ميان مذاهب بومى را پذيرا شد. تحليل نظرى اين برخورد را در گفتار عالم كوفى معاصر وى، عون بن عبدالله مى‌توان يافت كه اگر اختلاف آرا در ميان باشد، گونه‌اى از امكان انتخاب براى مكلفان وجود خواهد داشت.
از ميانۀ سدۀ ۲ قمرى، همزمان با آغاز دوره تدوين در فقه و تأليف آثارى در زمينه‌هاى گوناگون آن، اين نكته نيز به خوبى احساس مى‌شد كه كنار هم آوردن آراى پيشينيان مى‌تواند در مسير اجتهاد، راه را هموار كند. قاضى ابو يوسف در يكى از آثار خود با عنوان اختلاف ابى حنيفه و ابن ابى ليلى به بررسى اختلاف نظرهاى فقهى اين دو فقيه برجستۀ مكتب كوفه، پرداخت. محمد بن حسن شيبانى نيز در كتاب الحجه به تفصيل به بررسى استدلالى اختلاف آراى ميان فقيهان مكتب ابو حنيفه و حجازيان پرداخت. در اواخر سده ۲ قمرى، بايد از نوشتۀ مورخ پرآوازه، محمد بن عمر واقدى با عنوان كتاب الاختلاف ياد كرد كه به گواهى ابن نديم در آن اختلاف اهل مدينه و اهل كوفه را در ابواب گوناگون فقه بررسى كرده بود.
دوره‌اى بسيار مهم در تاريخ تدوين اختلاف فقها، نيمۀ دوم سده ۳ قمرى و آغاز سده ۴ قمرى است كه روزگار تأليف مشهورترين كتب در اين موضوع و اغلب با عنوان اختلاف الفقهاست. حركتى كه در اين دوره آغاز شده بود، در سده‌هاى پس از آن شايد با استقبال كمتر استمرار يافت و به كوشش پيروان مذاهب گوناگون، آثارى در اين رشته پديد آمد؛ اين كتاب‌ها بر خلاف نوشته‌هاى سده ۳ قمرى، بيشتر عنوان‌هاى الخلاف و الخلافيات يا عناوين استحسانى بر خود داشتند. گفتنى است كه در هزار سال گذشته، آثارى نيز پديد آمده اند كه در آنها تنها آراى ابو حنيفه و شافعى مقايسه شده‌اند و در سويى ديگر بايد كتاب‌هايى را علاوه كرد كه در اختلافات داخلى ميان فقيهان يك مذهب نوشته‌شده اند. از اين دست كتاب‌ها مى‌توان به التقريب ابو الحسين قدورى در مسائل مورد اختلاف ميان ابو حنيفه و اصحابش، و مختلف الشيعة علامۀ حلى در اختلاف آراى ميان فقيهان اماميه اشاره كرد.
برخى از كتاب‌هاى تأليف شده در باب اختلاف الفقها كه به اعتبار تقدم در تأليف يا رواج كتاب از اهميت ويژه‌اى برخوردار بوده‌اند، عبارتند از:
۱. اختلاف العلماء، اثر محمد بن نصر مروزى.
نسخه‌اى مشتمل بر مجموع ابواب فقهى از اين كتاب در دست است كه به كوشش صبحى سامرايى در بيروت به چاپ رسيده و چنين مى‌نمايد كه تحرير مختصر از اختلاف الفقهاى كبيرى باشد كه ابن نديم از آن سخن گفته است. مؤلف كه خود به مكتب اصحاب حديث گرايش دارد، نظريات سفيان ثورى را بر ديگر فقيهان مقدم داشته است؛
۲. الاختلاف و الائتلاف، تأليف ابو مضر عالم معتزلى در نيمۀ دوم سده ۳ قمرى. وى به دور از انتظار در اين اثر خود، آراى فقيهان اصحاب حديث چون اسحاق بن راهويه و احمد بن حنبل را در كنار آراى ديگر فقيهان قرار داد و همين امر اعتراض ابو على جبايى را برانگيخت؛
۳. اختلاف الفقهاء، اثر زكريا بن يحيى ساجى، فقيهى از اصحاب حديث كه به شافعى گرايش خاص داشت و در كتاب خود نظريات او را بر ديگر فقيهان مقدم ساخت. ساجى خود اين كتاب را در يك مجلد اختصار كرده، و نسخه‌اى از اين اختصار در دست سبكى بوده است. اختلاف الفقهاء ساجى نزد فقيهان امامى مكتب بغداد در سدۀ ۵ قمرى مورد توجه بوده است؛
۴. اختلاف الفقهاء، تأليف محمد بن جرير طبرى پايه‌گذار فقه جريرى. او در كتاب خود اغلب قول مالك را بر ديگر فقيهان مقدم داشته است. از اين كتاب تنها بخش‌هايى به صورت خطى محدود بر جاى مانده كه كرن در مقاله‌اى با عنوان «اختلاف الفقهاى طبرى» به بررسى آنها پرداخته است؛
۵. الاشراف فى اختلاف العلماء، اثر ابو بكر ابن منذر نيشابورى كه بايد او را فقيهى مستقل، اما نزديك به مذهب شافعى به شمار آورد. اهميت ويژه‌اى كه براى آراى ابوثور در برگ برگ الاشراف ديده مى‌شود، شايان توجه است. بخش‌هاى بر جاى مانده از اين كتاب در ابواب معاملات و حدود، به كوشش محمد بن نجيب سراج‌الدين در قطر در دو مجلد به چاپ رسيده است.
همچنين قطعه‌اى مربوط به مباحث عبادات را سيوطى در رسالۀ «نور اللمعة» نقل كرده است. وسعت رواج اين كتاب علاوه بر مذاهب گوناگون اهل سنت، محافل اباضى عمان و شمال افريقا را هم در برمى‌گرفته است.
ابوسعيد كدمى از فقيهان اباضى عمان بر الاشراف، زياداتى نوشته است؛
۶. اختلاف الفقهاء، تأليف ابو جعفر طحاوى، فقيه نامدار حنفى. طحاوى در اين اثر به اختلاف ميان ۳ مذهب حنفى، مالكى و شافعى به‌طور گسترده، و به نظريات ديگر فقيهان كهن در سطحى محدودتر پرداخته، و به طبع آراى حنفيان را بر ديگران مقدم داشته است. در اين اثر پس از مذاهب سه‌گانه، به آراى سفيان ثورى توجه ويژه‌اى ديده مى‌شود. بررسى اختلافات داخلى در مذهب حنفى نيز در اين كتاب به تفصيل آمده است.
جلد نخست اين كتاب به كوشش محمد صغير حسن معصومى در اسلام‌آباد پاكستان به چاپ رسيده است.
ابو بكر جصّاص رازى، اختصارى از اين كتاب فراهم آورده كه بخش‌هايى از آن به صورت نسخه‌هاى خطى باقى است. عالمان امامى بغداد به اختلاف الفقهاء طحاوى توجه داشته‌اند و اين اثر يكى از منابع اساسى سيد مرتضى در الانتصار بوده است؛
۷. مختلف الرواية، اثر ابو الليث سمرقندى، فقيه حنفى ماوراءالنهر، در باب اختلافات فقهى ميان ابو حنيفه، مالك و شافعى. نسخه‌هاى شايع كتاب از سوى علاء الدين سمرقندى تحريرى دوباره است، اما نسخۀ بدون تحريرآن نيز وجود دارد؛
۸. مسائل الخلاف، تأليف ابو بكر ابهرى، فقيه مالكى.
اين اثر را بايد از نخستين گام‌هاى مالكيان در تدوين اختلاف الفقها شمرد كه به پيروى از آن چند تن از شاگردان ابهرى چون شاگرد خاص او ابوسعيد قزوينى در الالحاف فى مسائل الخلاف، ابو القاسم ابن جلاب در مسائل الخلاف و ابو تمام على بن محمد بصرى در مختصر فى الخلاف در اين باره قلم زده‌اند؛
۹. عيون الادلة فى مسائل الخلاف بين فقهاء الامصار، اثر ابو الحسن ابن قصار بغدادى مالكى از شاگردان ابهرى. ابو اسحاق شيرازى آن را بهترين تأليف مالكيان در اختلاف الفقها دانسته است. از اين اثر نسخه‌اى خطى در جامع قرويين فاس نگهدارى مى‌شود؛
۱۰. الاشراف، در مسائل خلاف از قاضى عبدالوهاب بن على مالكى كه از آثار متداول مالكيان در اين رشته بوده است. گزارش شده كه اين كتاب در مطبعة الاداره در تونس به چاپ رسيده است؛
۱۱. تأسيس النظر فى الخلافات الفقهية، تأليف ابو زيد دبوسى از فقيهان حنفى ماوراء النهر كه در قاهره به چاپ رسيده است؛
۱۲. مسائل الخلاف، اثر سيد مرتضى على بن حسين موسوى، عالم شهير امامى در بغداد. مؤلف در كتاب ديگرش الانتصار، بارها بدان ارجاع كرده، و طوسى در الفهرست يادآور شده كه اين كتاب به پايان نرسيده بوده است. علاوه بر اين اثر يافت نشده، اطلاعات وسيعى در باب اختلاف الفقها، در الانتصار سيد مرتضى آمده است؛
۱۳. اختلاف الفقهاء الخمسة، تأليف ابو محمد ابن حزم اندلسى، احياكننده مذهب فقهى ظاهرى. به گفتۀ ذهبى او در اين كتاب اختلاف آراى داوود اصفهانى پيشواى ظاهريه با فقيهان چهارگانه را بررسى كرده است. علاوه بر اين اثر يافت نشده، مجموعة المحلى از ابن حزم، خود يك منبع مهم در فقه مقايسه‌اى است، ۱۴. الخلاف، اثر محمد بن حسن طوسى شيخ طايفۀ اماميه. او در اين كتاب ديدگاه اماميه را مقدم ساخته، و سپس در مقام مقايسه به بيان آراى صحابه، تابعين و فقيهان ديگر از مذاهب مشهور و نامشهور پرداخته است.
در پاره‌اى مسائل، مقايسۀ دوگانۀ مذهب اماميه با شافعيه ديده مى‌شود و در مسائلى به اختلاف‌هاى داخلى اماميه نيز اشاره شده است. اختلاف‌هاى داخلى شافعيه در سطحى گسترده و از آن حنفيه و مالكيه در سطحى محدودتر ديده مى‌شود. الخلاف طوسى در عين حال يك كتاب فقه استدلالى است و در هر مسئله، ادلۀ مورد استناد مذاهب نيز بررسى شده‌اند. از عالمان اماميه، فضل بن حسن طبرسى در المؤتلف من المختلف و مفلح بن حسن صيمرى در تلخيص الخلاف اختصارى از آن فراهم آورده‌اند؛
۱۵. حلية العلماء، تأليف ابو بكر قفال چاچى از عالمان شافعى. وى در اين اثر تفصيلى، آراى صحابه و تابعين و فقيهان نامشهور را در كنار مذاهب چهارگانه مقايسه كرده، و گاه به نظريات شيعه و ظاهريه نيز عنايت داشته است. همچنين وى از اختلاف‌هاى داخلى شافعيه و در سطحى محدودتر حنفيه نيز ياد كرده است. مجلداتى از اين كتاب به كوشش ياسين احمد ابراهيم درادكه در بيروت به چاپ رسيد و پس از سالى چند به همراه ديگر اجزاى باقى‌مانده، به كوشش همو در ۷ مجلد در عمان، منتشر شد؛ ۱۶. الاشراف على مذاهب الاشراف يا اختلاف العلماء، اثر وزير عون الدين ابن هبيره كه خود بخشى از مجموعۀ بزرگ الافصاح عن معانى الصحاح است.
الاشراف كه در اختلاف مذاهب اربعه نوشته‌شده، و مؤلف در آن، علاوه بر مقايسۀ آراى پيشوايان مذهب، به آراى ديگر فقيهان ۴ مذهب نيز پرداخته است و با عنوان الافصاح در دو مجلد به كوشش محمد راغب طباخ در حلب، به طبع رسيده است. مؤلف كه خود فقيهى حنبلى است، در اين كتاب به گردآورى و مقايسۀ اقوال مختلف نقل‌شده از احمد بن حنبل عنايت كم‌نظيرى نشان داده است؛
۱۷. البحر الزخار، تأليف احمد بن يحيى ابن مرتضى، از فقيهان و امامان زيدى يمن. اين كتاب كه مؤلف در آن آراى فقيهان زيديه را با مذاهب گوناگون فقهى مقايسه كرده است و در نوع خود منبعى بى‌نظير شمرده مى‌شود، در ۶ مجلد در بيروت به چاپ رسيده است.
علاوه بر آثار ياد شده، از ديگر تأليفات كه مى‌توان بدانها اشاره كرد، اين آثارند: الاختلاف از ابو اسحاق ابن جابر بغدادى، فقيه ظاهرى؛ مسائل الخلاف از ابوسعيد بردعى، فقيه حنفى مسائل الخلاف از ابو بكر وراق مروزى، فقيه مالكى اختلاف العلماء ار ابو بكر آجرى، فقيه اصحاب حديث؛ مسائل الخلاف از قاضى عبد العزيز اصفهانى جزرى، فقيه ظاهرى؛ المختلف از ابو القاسم صفار، عالم حنفى؛ الخلاف الكبير از ابو يعلى ابن فراء، فقيه حنبلى؛ الخلاف الكبير ابو الخطاب كلوذانى و اثرى با همين عنوان از ابن زاغونى هر دو از فقيهان حنبلى؛ رؤوس المسائل جار الله زمخشرى.
منابع
۱ - دائرة المعارف بزرگ اسلامى ۱۷۲/۷-۱۷۰؛ ۲ - حقوق اسلامى تطبيقى / ۱۵۰-۱۰.
