علی بن محمد عمری
ذخیره مقاله با فرمت پی دی اف
علی بن محمد عمری (حدود
۳۹۰ ـ
۴۶۶ هـ.ق) معروف به
ابن صوفی، از بزرگان علم انساب، فقیه، ادیب و شاعر امامی‌مذهب قرن پنجم هجری بود.
او در بصره متولد شد، سپس به موصل رفت و ریاست شیعیان آن‌جا را بر عهده گرفت.
وی با علمای بزرگی چون سید رضی و سید مرتضی دیدار داشت و از استادان برجسته‌ای بهره برد.
ابن صوفی آثار متعددی نگاشته که بیش‌تر آن‌ها پیرامون انساب است.
مهم‌ترین اثر او
المجدی در علم نسب است که درباره نسب پیامبر و امامان شیعه نوشته شده و در زمان خود مرجع معتبر علمای نسب‌شناسی بوده است.
ابوالحسن علی بن محمد بن علی عمری علوی معروف به
ابن صوفی احتمالاً بین سال‌های
۳۸۷ تا ۳۹۰ (هجری قمری) ۱ در بصره متولد شد ۲ و در همان‌جا رشد و نمو یافت.
ابن صوفی ادیب، شاعر، ۳ فقیه ۴ امامی‌مذهب و از مشاهیر علمای انساب
در قرن پنجم هجری بود. ۵
نسبش به عمر اطرف، فرزند علی (علیه‌السلام) می‌رسد و از این‌رو به عمری علوی معروف است؛
هم‌چنین به دلیل انتساب به جد اعلایش محمد صوفی به ابن صوفی
و به علت کنیه پدرش ابوالغنائم به ابن ابی‌الغنائم هم موصوف است. ۶
وی در آن زمان بین علمای نسب‌شناس مورد اعتماد، سرآمد و استاد همگان بود؛ ۷ چنان‌که از صورت اجازه سیدعبدالحمید بن فخار موسوی برای سیدعبدالکریم بن طاووس این مطلب به خوبی پیداست. ۸
قولش برای همگان حجت بود و تمام علمای نسب‌شناس بعد از وی به گفته‌های او استناد می‌جستند.
پدرش نیز از نسابین معروف به شمار می‌آمد ۹ که ابوالحسن در آثار خود به کثرت از پدر نقل قول می‌کند. ۱۰
وی در سال
۴۲۳ (هجری قمری) به موصل نقل مکان کرد
و در آن‌جا ازدواج نمود و ریاست شیعیان آن‌جا را به عهده گرفت.
از فرزندان وی فقط به دو پسر به نام‌های ابوعلی محمد و ابوطالب هاشم اشاره شده است. ۱۱
ابن صوفی برای کسب علم و دانش به شهر و مناطق گوناگونی چون بصره، رمله، نصیبین، شام، جزیره، میافارقین، مصر، عمان، کوفه و عکبرا مسافرت نمود. ۱۲
وی مرتب به بغداد رفت و آمد داشت و با سید رضی (م
۴۰۶ هـ.ق) و سید مرتضی (م
۴۳۶ هـ.ق) ملاقات‌ها و دیدارهایی داشته است.
او در مجالس درس آن‌ها حضور می‌یافت و از آنان روایت می‌کرد. ۱۳
وی کتاب تفسیر قرآن سید رضی را دیده و آن را از بهترین تفاسیر آن دوره می‌داند. ۱۴
ابوالحسن علوی از افراد بسیاری استفاده علمی برده که بیش‌تر آنان از نسب‌شناسان معروف آن دوره بوده‌اند، از جمله شیخ شرف عبیدلی که بیش‌ترین قرائت و استماع حدیث را از او داشته است.
ابوعلی عمر بن علی بن حسین صوفی علوی عمری، معروف به ابن اخی‌اللبن که عمری با کمال احترام از او یاد نموده و استاد پدرش نیز بوده است.
پدرش ابوالغنائم علی بن محمد، ابوعبداللّه حسین بن محمد بن قاسم بن طباطبا نسابه مقیم بغداد، ابوالحسن زید بن محمد بن قاسم معروف به ابن کتیله ارجانی و ابوالقاسم موضح بن عبداللّه بن حسین نسابه مقیم بغداد از جمله مهم‌ترین استادان وی به شمار می‌آیند که علوی بدون واسطه از آن‌ها روایت کرده است. ۱۵
کسانی چون ابوجعفر یحیی بن محمد علوی حسنی بصری، ۱۶ ابوالحسین شمس‌الدین بن حسن بطریق حلی،
ابومحمد حسن بن زید موسوی هروی ۱۸ و سید مرتضی از جمله راویان و شاگردان وی محسوب می‌شوند. ۱۹
برخی وفات وی را در ۹۹ سالگی، در سال
۴۳۵ دانسته‌اند؛ ۲۰ ولی از آن‌جا که در سال
۴۴۳ (هجری قمری) زنده بوده
و در این سال به مصر مسافرت داشته است، ۲۱ این تاریخ نمی‌تواند درست باشد و به احتمال قوی پس از این تاریخ و در حدود سال ۴۶۶ (هجری قمری) وفات یافته است. ۲۲
تمام آثار برجای مانده از وی، درباره انساب می‌باشد که مهم‌ترین آن
المجدی می‌باشد.
علوی در سفری که در سال ۴۴۳ (هجری قمری) قبه مصر داشت، بعضی از آثار خود را به مجدالدوله ابوالحسن احمد و نقیب النقبای طالبیان در حکومت فاطمیان عرضه داشت.
وی خود می‌گوید که ابوطالب محمد پسر مجدالدوله از وی خواست تا کتابی در انساب بنگارد و او نیز این کتاب را به پاس توجه مجدالدوله المجدی نامیده است. ۲۳
ابن طباطبا که خود از نسب‌شناسان معروف و جزو استادان علوی بوده، از کتاب وی در همان زمان نام برده است. ۲۴
این نکته بیان‌گر شهرت و اعتبار این کتاب در همان دوره بوده و در شرق و غرب عالم اسلامی رواج داشته است. ۲۵
ابن صوفی خود می‌گوید این کتاب در نسب پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) و امامان شیعه تا امام جواد و فرزندان و نوادگان آن‌ها نوشته شده و در آن مذاهب علمای انساب، اختلاف آرا و کسانی را که از آن‌ها دیده، آورده است. ۲۶
این کتاب محل رجوع علمای انساب ۲۷ و یکی از آثار کهن و بسیار معتبر در این علم بوده و برخی از جمله ابن طاووس بر آن تعلیقه نوشته‌اند. ۲۸
المجدی با مقدمه آیت‌الله مرعشی نجفی به چاپ رسیده است.
• الرسائل؛
• العیون الشافی ۲۹
که شامل دو جزء می‌باشد که در جزء اول به شرح نسب بنی‌عباس و در دومی به نسب فرزندان علی (علیه‌السلام) پرداخته شده است؛
• المبسوط
که کتاب بزرگی در چندین مجلد بوده و ابن طقطقی چند مجلد از آن را دیده بود؛ ۳۰
• انساب الطالبیین؛
• الشافی فی الانساب؛
• المشجر
از دیگر آثار وی می‌باشد. ۳۱
کتاب آخری با عناوین دیگری چون المشجرات ۳۲ تشجیر ۳۳
و انساب المشجره نیز آورده شده است. ۳۴
آقابزرگ تنها احتمال اتحاد المشجر و تشجیر را می‌دهد؛ ۳۵ ولی از آن‌جا که اطلاع دقیقی درباره هیچ‌کدام از این آثار وجود ندارد و هم‌چنین تشابه اسمی بین آن‌ها، باعث می‌شود همه را یک کتاب بدانیم.
ابن عنبه تصانیف وی را نزدیک به صد کتاب می‌داند ۳۶ که از دیگر آثارش هیچ اطلاعی در دست نیست.
• پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی، دائرة المعارف مؤلفان اسلام، برگرفته از مقاله «علی بن محمد عمری»، ج۳، ص۲۲۵-۲۲۶.
